Waarom worden kunstwerken gebruikt in televisieseries? In deze serie blogs diep ik iedere aflevering een cameo van een kunstwerk uit. Deze keer: waarom heeft Doctor Who een zelfportret van Rembrandt in zijn kantoor?
Doctor Who, seizoen 9, afl. 13 & seizoen 10, afl. 1.
Opeens was het daar: een Rembrandt in de TARDIS. In aflevering 13 van seizoen 9 van de BBC-serie Doctor Who viel mijn oog op een ezel met daarop Zelfportret met twee cirkels uit 1665-1669.
De TARDIS is het ruimteschip van de hoofdpersoon genaamd The Doctor. Hij is een Time Lord (een alien) en kan met dit schip door de ruimte én de tijd reizen om avonturen te beleven. Met zijn ‘companion’ kan de Doctor net zo goed naar Engeland in 1190 gaan om Robin Hood te ontmoeten, of afreizen naar een ruimtestation bij Neptunus in de 38ste eeuw. Het is dus zeker mogelijk dat de Doctor tijdens een van zijn reizen Rembrandt van Rijn in zeventiende-eeuws Amsterdam ontmoet. Daar is nog geen aflevering aan gewijd, maar wie weet is het buitenbeeld gebeurd, of komt het nog voor in een toekomstige aflevering. Want dat is het verwarrende van tijdreizen; de hoofdpersoon kan het schilderij al hebben maar de maker nog moeten ontmoeten. Misschien in seizoen 10?
In het tiende seizoen keert de Rembrandt inderdaad terug! De Doctor, gespeeld door Peter Capaldi, is docent geworden aan St Luke’s University in Bristol. In aflevering 1 van seizoen 10 zie je in zijn werkruimte het zelfportret zeer prominent in beeld hangen, kijk maar boven de schouw:
Het was wachten op een verklaring, maar -spoiler- in heel seizoen 10 komt Rembrandt niet voor. Waarom hangt het portret er dan? Wie weet komt het aan bod in seizoen 11, maar toch durf ik alvast te speculeren.
Oude Meester
In het kantoor hangt ook nog een kunstwerk van Joshua Reynolds, misschien wil de Doctor gewoon zijn goede, ietwat klassieke, smaak etaleren? Een fan op Twitter heeft een andere theorie: Rembrandt is een Oude Meester, dus dit schilderij kondigt misschien wel de terugkeer aan van de Doctors aartsvijand: The Master. Dat zou teleurstellend zijn, want dan hadden ze een willekeurig werk van een willekeurige Oude Meester kunnen kiezen. Er moet toch een reden zijn waarom juist voor dit zelfportret is gekozen?
Oké, laten we naar het portret kijken. De oude Rembrandt laat zien dat hij schilder is: met een palet, kwasten en een schilderstok als rekwisieten. Het lijkt een meedogenloos portret; Rembrandt heeft wallen, rimpels, ogen die zinken in de schaduw van zijn wenkbrauwen. Hij kijkt intens verdrietig (zoom ook hier eens in op het schilderij). Die gezichtsuitdrukking past bij de Doctor, die aan het eind van seizoen 9 in de rouw is.
Rembrandt was 59 jaar toen hij aan het portret begon (Capaldi was ook 59 ten tijde van seizoen 10, maar nog niet bij seizoen 9 toen het schilderij voor het eerst z’n opwachting maakte, dus laten we die link niet leggen).
Het is een ‘late Rembrandt’, sterker nog, de afbeelding werd gebruikt voor de poster van de tentoonstelling Late Rembrandt in het Rijksmuseum (12 februari tot 17 mei 2015). In die tentoonstelling kon je goed zien dat het in een losse stijl is geschilderd: zijn muts bestaat slechts uit een paar vegen witte verf. Alleen het gezicht is gedetailleerd uitgewerkt, de rest ziet er vager uit, waardoor het werk soms als ‘onaf’ wordt bestempeld. Af of niet, deze experimentele stijl is spannend en beeldschoon. Natuurlijk wil de Doctor dit werk hebben.
Cirkels
Nog een groter mysterie dan de vraag of het doek voltooid is, is de betekenis van de twee cirkels op de achterwand. Zijn het minimalistische wereldkaarten, die nog niet ‘af’ zijn? Kabbalistische tekens? Of toch een foefje om de compositie in balans te brengen? Jonathan Jones schrijft in zijn blog voor The Guardian een prachtige interpretatie; ‘Is Rembrandt alluding, with this drawing on a brown surface, to stories that say the first picture was a drawing made with a stick in sand?’ Het is de scheppende hand van de meester; eerst is er niets, dan is er een cirkel, dan is er een eerlijk zelfportret.
Professor Jeanne Chenault Porter koppelt in haar paper twee verhalen over de tekenkunst van de grote meesters Apelles en Giotto aan Rembrandt.[1] Apelles kon namelijk de perfecte lijn tekenen, en Giotto de perfecte cirkel. Wilde Rembrandt hier zijn virtuositeit demonstreren door niet één, maar twee perfecte cirkels uit de losse pols te tekenen?
Nee, denkt conservator Marjorie E. Wieseman. Zij wijst er in de catalogus van Late Rembrandt op dat de cirkels niet compleet zijn en dat ze ook niet uit één ononderbroken lijn bestaan. Zij stelt vast: ‘Dit zijn niet Giotto’s perfecte cirkels, het zijn die van Rembrandt; ze bestaan dan niet uit één enkele lijn, maar dragen de karakteristieke handtekening van de kunstenaar, waarmee ze alle eenvoudiger pogingen van eerdere kunstenaars overtreffen.’[2]
Maar cirkels zijn niet het exclusieve terrein van Giotto of Rembrandt. De Doctor is ook dol op cirkels. Kijk naar het interieur van zijn ruimteschip: cirkels, heel veel cirkels:
Planeten zijn rond, klokken zijn rond, de tandwielen in de klokken zijn rond. De taal van de Time Lords, Gallifreyan, bestaat uit cirkels in cirkels. Een cirkel heeft geen einde, zoals de Doctor niet dood kan gaan (hij kan wel sterven, maar dan ‘regenereert’ hij en wordt de Doctor door een andere acteur gespeeld).
Oké, de Doctor had ook voor een abstracter schilderij met cirkels kunnen gaan, bijvoorbeeld Circles in a Circle (1923) van Kandinsky, of een cirkel van Julian Dashper. Maar zoals we aan het kantoor van de Doctor zagen: dit buitenaards wezen is meer van de klassieke stempel. Geen wonder dat de Doctor een schilderij wil met de ‘perfecte cirkels van Rembrandt’.
Bronnen:
[1] Jeanne Chenault Porter, ‘Rembrandt and His Circles; Self-Portrait in Kenwood House’, in: The Age of Rembrandt: Studies in Seventeenth-century Dutch Painting, uitgegeven door The Pennsylvania State University 1988.
[2] Marjorie E. Wieseman, ‘De late zelfportretten’, in: De Late Rembrandt, uitgegeven door Mercatorfonds 2014, p. 52