Documenta 14 is een kolossale tentoonstelling, waar je je nogal verloren kunt voelen. Daarom heb ik een gids gemaakt om de belangrijkste tentoonstellingen te zien in twee dagen. Voor mijn artikel over Documenta 14, zie Blendle (€).

Documenta 14 vindt plaats in twee landen; in Griekenland en Duitsland. Op 8 april 2017 opende het eerste deel in Athene, op 10 juni het tweede deel in Kassel. Deze gids gaat alleen over de Duitse poot van het evenement. Alle locaties zijn dagelijks open van 10.00 tot 20.00 uur.

Documenta 14 wil graag dat je begint bij KulturBahnhof (Rainer-Dietrichs-Platz 1), ongeveer tien minuten lopen van Friedrichsplatz (het hart van Documenta). Op het stationsplein staat een container, een trap leidt naar een ondergronds perron dat in onbruik is geraakt. Dat is een bijzondere locatie voor kunst, maar de kunst zelf beklijft niet. Meer iets voor als je in de buurt bent, bijvoorbeeld om de video over de Sahel Opera te zien in de bioscoop in het station.

Ik zou de volgende route aanraden:

Dag 1

Friedrichsplatz

Begin op Friedrichplatz. Hier staat namelijk de eyecatcher van deze Documenta: een Parthenon gemaakt van verboden boeken. In dit werk van Marta Minujín komen alle thema’s van deze Documenta samen: de link met Athene (Akropolis), meerstemmigheid (de kunstenaar ziet boeken als symbolen voor de vrijheid van meningsuiting, iedereen moet vrij kunnen denken), samenwerking (bezoekers kunnen boeken doneren voor de bouw van het Parthenon). Deze Documenta wil geen gewone kunsttentoonstelling zijn, maar een politiek statement. In zijn essay in de reader schrijft artistiek directeur Adam Szymczyk dat hij vraagtekens wil zetten bij ‘this very supremacist, white and male, nationalist, colonialist way of being and thinking that continues to construct and dominate the world order’.

Ga nog niet het Fridericianum in, maar loop naar het zuiden, naar de Neue galerie (ca. 7 minuten lopen), uiteindelijk keren we weer hier terug.

Neue Galerie

Schöne Aussicht 1

Het hele pand is overgenomen door Documenta. Dit is de meer historische tentoonstelling, met veel oude werken. Documenta is zich erg bewust van haar eigen geschiedenis en wijst erop dat de eerste editie van Documenta in 1955 was, toen ook de Bandungconferentie was (deelnemers waren Aziatische en Afrikaanse naties die kort ervoor onafhankelijk waren geworden). De tentoonstelling gaat over de naweeën van de Tweede Wereldoorlog die je nu nog kunt voelen in onze kunst en cultuur. Dat uit zich bijvoorbeeld in roofkunst.

Aanvankelijk wilde Documenta de Cornelius Gurlitt-collectie exposeren (van die schat die in 2012 werd ontdekt in München), maar daar zijn ze niet uitgekomen. Er zijn wel werken van Cornelia Gurlitt, zijn tante, en er is wel andere roofkunst. Maria Eichman startte bijvoorbeeld het Rose Valland Instituut, dat onderzoek doet naar de herkomst van kunstwerken uit Duitse bibliotheken en museumcollecties.

Het gaat hier met name om kunstwerken die door de nazi’s zijn gestolen van de joden, maar deze expositie gaat ook over kunstwerken die door de Europeanen werden gestolen uit Afrika en Azië. Zo zijn er messing sculpturen uit Benin die gestolen zijn door de Britten.

Behoorlijk schokkend is de Code Noir, een Frans handboek over hoe om te gaan met slaven. Het gaat hier in deze tentoonstelling overigens meer om de historische dan om de esthetische waarde van de objecten, ik weet nog niet wat ik daarvan vind.

Palais Bellevue

Schöne Aussicht 2

In een paleis dat aan een straat ligt die Schöne Aussicht heet, verwacht je misschien opbeurende kunst, maar nee. De kunst hier gaat over conflicten en trauma’s. Het werk van Bonita Ely gaat over haar vader die na een oorlog thuiskwam met een posttraumatische stressstoornis. De oorlog is mee naar huis gekomen, Ely heeft loopgraven gemaakt van meubels. Regina José Galinda rent in een videoperformance voor een tank uit. De meeste bezoekers van Palais Bellevue komen voor de video van Roee Rosen, waardoor die vertoond wordt in een warme en zuurstofarme zaal, dus heb ik die maar aan me voorbij moeten laten gaan.

Naturkundemuseum im Ottoneum

Steinweg 2

Zoals past in een natuurhistorisch museum, gaan de kunstwerken hier over natuur en cartografie. Er zijn mooie tekeningen van bomen uit de Amazone, uit het hoofd getekend door Abel Rodríguez, een Colombiaanse plantenexpert die nu omarmd wordt door de hedendaagse kunstwereld.

Achterin is een video getiteld Vivian’s Garden van Rosalind Nashashibi (die trouwens genomineerd is voor de Turner Prize 2017). Vivian en haar 95-jarige moeder Elisabeth, beiden kunstenaars, wonen in een huis in Guatemala. De camera volgt Vivian die door de tuin banjert met schildersdoeken, Elisabeth die collages maakt, een Maya-dorpsbewoner die de boodschappen komt brengen. De video is verrassend betoverend omdat de dames zo teder met elkaar omgaan, en dat zo mooi in beeld wordt gebracht.

Fridericianum

Friedrichsplatz 18

Dit is het traditionele centrum van de Documenta. Dit keer is het pand gegeven aan EMTS, het museum voor hedendaagse kunst in Athene. Het wilde maar niet lukken om dit museum te openen, omdat de stad liever geld aan oude dan aan nieuwe kunst uitgaf. Maar door de aandacht die Documenta voor het museum had, lijkt het nu toch te lukken om het museum binnenkort te openen. In Kassel zijn alvast zo’n 300 werken te zien uit de collectie (bij wijze van voorproefje), met onder meer een video van Bill Viola en een installatie van Mona Hatoum. Maar eigenlijk zijn er voornamelijk kunstwerken van (onbekende) Griekse kunstenaars. Het is verfrissend om eens niet de usual suspects van de kunstwereld te zien. De werken gaan over grenzen (vluchtelingen, arbeidsmigranten) en menselijke trauma’s. Indrukwekkend, maar niet om vrolijk van te worden. Maar nu val ik in herhaling; dit is nou eenmaal geen feelgood-tentoonstelling.

Dag 2:

Neem de tram naar Am Sterne, we lopen vandaag van noord naar zuid.

Neue Neue Galerie (Neue Hauptpost)

Gießbergstraße 22

Je bent nu in het noorden van de stad, traditioneel een migrantenwijk. Aan de achterkant van het postkantoor, een ware betonkolos, vind je de ingang van wat Documenta de ‘neue neue galerie’ noemt. Het thema van het postkantoor uit zich in kunstwerken die gaan over verplaatsing, over aankomen en weggaan.

Zo is er een video van een Filipijnse kunstenaar Arin Rungjan waarin hij vertelt over zijn vader die op een schip werkte en wat hij allemaal meemaakte. Full disclosure: ik heb de video helaas niet helemaal gezien, want hij duurt 30 minuten en er was nog zoveel meer te zien! Dat lot zal wel veel video’s ten deel vallen in deze monsterlijk grote tentoonstelling.

Dan Peterman zette zakken vol ijzeren platen neer, het is restijzer dat in deze vorm (een ingot) wordt gegoten omdat het dan handig te transporteren is. Het is een soort non-vorm, het was iets, nu is het niets, en het wordt straks weer omgesmolten om iets te zijn. Je zult de ingots op verschillende plekken in Kassel tegenkomen.

Bijzonder is ook het project van Máret Anne Sara, over de Noorse overheid die rendieren ruimt. Het probleem is dat de dieren belangrijk zijn voor de Sami. In een vitrine liggen documenten van Sara’s broers aanklacht tegen de Noorse overheid, maar mooier en beeldender is het doek van rendierschedels. Samen vormen ze de vlag van de Sami.

Loop ook even naar de derde verdieping waar Irene Haiduk schoenen verkoopt. Die ergonomische schoenen waren ooit verplicht voor vrouwelijke arbeiders in Joegoslavië. Haiduk heeft ze weer in productie genomen. Als je een paar koopt (ca. 25 euro) moet je een contract tekenen dat je de sleehakken alleen zult dragen als je werkt, niet in je vrije tijd. Een mooie scheiding tussen werk en privé.

Je kunt trouwens nog meer kopen deze Documenta: Otobong Nkanga verkoopt zwarte zeep. Er lopen performers rond in Kassel die je er alles over vertellen (het werk gaat ook over productieprocessen, ambachtelijkheid et cetera).

Glazen Paviljoens op Kurt-Schumacher-Strasse

Kurt-Schumacher-Straße 25–31

Loop richting zuiden en sla linksaf om nog enkele glazen paviljoens mee te pakken. Sommige paviljoens kan je betreden, bij andere kun je alleen naar binnen kijken. Het is een bijzondere locatie voor kunst, hoewel de kunstwerken zelf wat afstandelijk overkomen. Het lijken ook een soort opslaghuizen, in één paviljoen vindt je meer ingots, in een andere stapels zeep van Nkanga.

Königsplatz

De obelisk op dit plein is van Olu Oguibe. Op de obelisk staat een zin uit het evangelie van Mattheus in vier talen: Engels, Duits, Turks en Arabisch (de meest gesproken talen in Kassel); Ich war ein Fremdling und ihr habt mich beherbergt. Het is een monument voor alle ontheemden die een nieuw thuis zoeken; van vluchtelingen tot arbeidsmigranten. De obeliskvorm past bij verplaatsing; een van oorsprong Egyptische vorm werd door overwinnaars meegenomen naar Italië. De kunstenaar zelf moest wegens de burgeroorlog vluchten uit Nigeria en woont al jaren in de VS.

documenta Halle

Du-Ry-Straße 1

De tentoonstelling begint met maskers van Beau Dick, een stamhoofd die zich opwierp als cultuurbeschermer van de Kwakwaka’wakw-stam (in Canada). Met de maskers worden soms performances uitgevoerd. Het is mooi dat deze kunst zich aan volkenkundige musea ontworstelt in zo’n belangrijke tentoonstelling voor hedendaagse kunst getoond wordt. Maar het wordt niet vermarkt; na Documenta gaan ze terug naar Alert Bay en worden ze ritueel verbrand.

Mijn favoriete kunstwerk van Documenta hangt in de grootste zaal achterin, het is een geborduurd doek van Britta Marakatt-Labba. Haar ouders waren rendierhoeders in het noorden van Zweden, en op haar doek zie je een processie van deze en andere dieren. Het vertelt een geschiedenis, of misschien een mythe. Het is politiek (er zit een verwijzing in naar de Kautokeino-opstand uit 1851, toen Sami de leenheer doodden en het huis van een koopman in de fik staken), maar door het borduursel heeft het ook iets intiems met al die rendieren en sleeën. En dat is een verademing na alle (soms redelijk steriele) politiek-activistische kunst.

Toe aan een beloning? In de tuin bij de Documenta Halle kun je een taartje of een broodje worst eten.